Türkiye’de yeni bitki çeşitlerine ilişkin ıslahçı haklarının korunmasına dair iş ve süreçler Bitkisel Üretim Genel Müdürlüğünce (BÜGEM) yürütülüyor.
Uygulamalar, 2004’te yürürlüğe giren 5042 sayılı Yeni Bitki Çeşitlerine İlişkin Islahçı Haklarının Korunmasına Ait Kanun ile bağlı yönetmelik ve Memleketler arası Yeni Bitki Çeşitlerini Müdafaa Birliği (UPOV) Kontratı kararları temel alınarak yapılıyor.
Ülkede muhafaza müddeti tescil tarihinden geçerli olmak üzere patates, ağaç ve asmalarda 30 yıl, öteki bitki tiplerinde ise 25 yıl olarak uygulanıyor.
Bir çeşidin muhafaza altına alınabilmesi için farklı, yeknesak ve durulmuş olması, ayrıyeten yenilik kriterlerini taşıması gerekiyor.
Başvuru evrakları BÜGEM’e gönderilirken, bu belgeler İnceleme Komitesince kıymetlendirilerek karara bağlanıyor. Müracaat belgesinde rastgele bir eksiklik olması halinde bunun giderilmesi gayesiyle müracaat sahibine yazılı bildirim yapılıyor.
Başvurusu kabul edilen ve müdafaa altına alınan çeşitler Bitki Çeşitleri Bülteni’nde yayımlanıyor.
Koruma altına alınan çeşitlerin müdafaalarının devam etmesi emeliyle her yıl ocak ayında müracaat sahiplerince yıllık süreç fiyatlarının ödenmesi gerekiyor. Yıllık süreç fiyatları ödenmeyen çeşitlerin müdafaaları sonlandırılıyor.
Bu durumda ise müracaat sahiplerinin muhafazası sonlanan çeşitlerin bültende yayımını takip eden 6 ay içerisinde zorlayıcı sebep müracaatında bulunma hakları bulunuyor. Zorlayıcı sebebin kabul edilmesi halinde çeşitlerin müdafaalarının tekrar geçerlilik kazanması mümkün oluyor.
3 bine yakın başvuru
Tarım ve Orman Bakanlığı’nın bilgilerine nazaran, Yeni Bitki Çeşitlerine İlişkin Islahçı Haklarının Korunmasına Ait Kanun’un yürürlüğe girdiği 2004 yılından itibaren toplam 2 bin 990 müracaat oldu, bu müracaatlardan 2 bin 187’si müdafaa altına alındı.
Bu çeşitlerden halihazırda 1684’ünün etkin müdafaası devam ediyor. Bunların 935’i tarla bitkileri, 424’ü meyve, 276’sı zerzevat, 49’u ise süs bitkileri kümesinde bulunuyor.
Başvuruların çeşitlere nazaran sınıflandırmasına bakıldığında, ülke tarımında klasik yeri ve ıslah faaliyetlerinin yoğunluğuna orantılı olarak tarla bitkileri kümesinde buğday, zerzevat kümesinde domates, meyve kümesinde şeftali ve süs bitkileri kümesinde ise karanfil en fazla müracaat yapılan cinsler olarak dikkati çekiyor.
Oransal olarak en çok tescilli küme yüzde 55,52 ile tarla bitkileri. Bunu yüzde 25,18 ile meyve kümesi, yüzde 16,39 ile zerzevat kümesi, ve yüzde 2,91 ile süs bitkileri kümesi takip ediyor.
UPOV üyeleri temsilci tayin ederek müracaat yapabiliyor
UPOV Sözleşmesi’ne ve ilgili Kanun’a nazaran, UPOV üyesi ülkelerin vatandaşları ülkede bir temsilci tayin etmek şartı ile müracaat yapabiliyor. Bu kapsamda ülkede yabancı asıllı gerçek ve hukuksal kişiliklerce de müracaatta bulunuluyor. Buna nazaran, müracaatların yüzde 47’si yerli, yüzde 53’ü ise yabancı asıllı müracaat sahipleri tarafından gerçekleştirildi.
Yabancı uyrukluların müracaatlarında birinci sırada 429 müracaat ile Hollanda menşeli firmalar yer alıyor. Bu ülkeden gelen müracaatlar daha çok zerzevat ve patates çeşitlerinde ağırlaşıyor. Hollanda’yı 329 müracaat ile ABD ve 216 müracaat ile İspanya izliyor.
“Tarıma birçok mevzuat kazandırdık”
Tarım ve Orman Bakanı Vahit Kirişci, tarıma son 20 yılda birçok mevzuat kazandırdıklarını, bunlardan birinin de ıslahçı haklarına ait düzenleme olduğunu tabir etti.
Kanun çıkmadan evvelki periyotta, fide geliştiren şahısların emeklerinin karşılığını teslim eden bir düzenleme bulunmadığına dikkati çeken Kirişci, “Mesela etrafa ve birtakım hastalıklara hassas bir çeşit geliştiriyordunuz, birisi geliyor el altından o tohumu kendine mal ediyordu ve siz hiçbir hak argümanında bulunamıyordunuz. Islahçı Hakları Kanunu ile bunun önüne geçtik.” değerlendirmesinde bulundu.
Bu Kanun’la Türkiye tarımının “çağ atladığını” vurgulayan Kirişci, artık Ar-Ge faaliyetinde bulunanların alın ve akıl terlerinin yeni birer çeşide dönüştüğünü, bu çeşitlerin sahiplerinin de tekrar bu araştırmaları yapan şahıslar olduğunu bildirdi.
Kirişci, tohumların araştırmacılar ismine lisanslandırıldığına işaret ederek, “royalti” ismi verilen sistem sayesinde, geliştirilen tohum kullanıldığı sürece araştırmacının bundan maddi yarar sağladığını belirtti.
Türkiye’de 2000’li yıllarda 145 bin ton civarında tohum üretildiğine, bunun bugün prestijiyle yaklaşık 10 katına çıkarak 1 milyon 400 bin tona yükseldiğine dikkati çeken Kirişci, “Tarımsal Araştırmalar ve Siyasetler Genel Müdürlüğüne (TAGEM) bağlı Türkiye geneline yayılmış araştırma enstitülerimiz var. Ayrıyeten Bakanlığımız dışında üniversitelerde de çok sayıda uzman, ıslah konusunu çalışıyor. Artık ülkemizin tohumlukta dışa bağımlılığını konuşmayacağız.” değerlendirmesinde bulundu.
